I ❤ Ponidzie: Muzeum zegarów im. Przypkowskich w Jędrzejowie. Zegary słoneczne. Zmiana czasu z zimowego na letni

Trzecie pod względem prezentowanej ilości czasomierzy muzeum na świecie, po Chicago i Oxfordzie, znajduje się w Jędrzejowie! Mająca siedzibę w  dwóch zabytkowych kamieniczkach z XVIII wieku na jędrzejowskim rynku instytucja posiada bogate i zróżnicowane zbiory wszelkiego rodzaju czasomierzy: zegarów słonecznych, przyrządów gnomonicznych, klepsydr, zegarów ogniowych i mechanicznych a także różnych przyrządów astronomicznych.

○ Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie: fragment ekspozycji. / źródło: swietokrzyskie.travel♂

Wikipedia: Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie (często występuje pod nazwą Muzeum Przypkowskich lub Muzeum Gnomoniczne im. Przypkowskich) – muzeum specjalizujące się głównie w prezentacji zegarów słonecznych i przyrządów astronomicznych. Muzeum powstało w oparciu o prywatną kolekcję lekarza z Jędrzejowa Feliksa Przypkowskiego, który od 1895 gromadził zabytkowe zegary słoneczne, a także literaturę i inne materiały poświęcone gnomonice, następnie znacząco rozbudowaną przez jego syna Tadeusza Przypkowskiego. Stała wystawa kolekcji Feliksa Przypkowskiego została udostępniona publicznie w 1909 w Jędrzejowie i od tego czasu była ciągle rozbudowywana i eksponowana w różnych budynkach Jędrzejowa z wyjątkiem okresu obu wojen światowych. W 1962 Przypkowscy przekazali kolekcję Państwu, przy czym zachowali wpływ na kształt muzeum, ponieważ Tadeusz, a po jego śmierci jego syn Piotr byli dyrektorami tej instytucji♂

○ Jędrzejów. Cztery pokolenia mężczyzn rodziny Przypkowskich: na zdjęciu pod portretem Feliksa Przypkowskiego w fotelu siedzi Tadeusz Przypkowski. Po prawej były dyrektor muzeum im. Przypkowskich – Piotr Maciej oraz czteroletni wówczas Jan Przypkowski – obecny szef placówki (po lewej) / Fot. Archiwum prywatne rodziny Przypkowskich / źródło: Radio Kielce♂

Muzeum im. Przypkowskich jest symbolem czasu i w związku z korektą zegarów obecny dyrektor placówki, Jan Przypkowski, prawnuk Feliksa, udzielił wywiadu portalowi RadioTPI.pl♂

► swietokrzyskie.travel:  Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie [informacje ogólne, lokalizacja, godziny otwarcia, ceny i zniżki, dane kontaktowe]

Minionej nocy z soboty 27 marca na niedzielę 28 marca miała miejsce kolejna zmiana a czasu. O godz. 2.00 zegary zostały przestawione do do przodu, czyli na godz. 3.00 i zaczął obowiązywać czas letni. – informuje w artykule „Zmiana czasu 2021. Zegarki przestawimy już tej nocy. Co to oznacza dla gospodarki?” portal money.pl

Zmiany czasu letniego zostały wprowadzone przez państwa europejskie w ubiegłym wieku. Chodziło o to, aby zaoszczędzić energię, w szczególności w czasie wojny i podczas kryzysu naftowego w latach 70. XX wieku. Jak to wygląda dziś? Zdaniem ekspertów, zmiana czasu nie wpływa istotnie na oszczędność energii, a generuje dodatkowe koszty, choćby dla pracodawców♂.

○ Wikipedia: Zegar słoneczny – zegar, który odmierza czas na podstawie zmiany pozycji Słońca, najczęściej wyrażony jako lokalny prawdziwy czas słoneczny. Jego działanie polega na wskazaniu odpowiedniej podziałki za pomocą cienia, rzucanego przez nieruchomą wskazówkę na skalę czasu (np. z podziałką godzinową), umieszczoną na powierzchni (niekoniecznie płaskiej – jak np. w zegarach pierścieniowych) tarczy zegarowej, znajdującej się na ziemi, posadzce, ścianie budowli lub postumencie. Oprócz stacjonarnych istnieją także przenośne zegary słoneczne. Niektóre z nich, pełniące rolę zegarów podróżnych, występują w wersji kieszonkowej (składanej).

○ Zegar słoneczny na wirydarzu pińczowskiego „Belwederu” / Fot. Marta Gajda / Radio Kielce♂

Zegar słoneczny pozbawiony jest własnego napędu, jego działanie wykorzystuje obrotowy ruch Ziemi, co pozwala zaliczyć go do klasy zegarów naturalnych (razem z zegarami wodnymi, piaskowymi i ogniowymi). Idea wykorzystania pozornego ruchu Słońca po nieboskłonie w roli zegara stanowiła przez bardzo długi okres podstawowy sposób pomiaru czasu (chronologia astronomiczna). W miarę rozwoju cywilizacji konstruowano i wykorzystywano różne rodzaje zegarów słonecznych, które pełniły rolę wzorca czasu. Zegary słoneczne można wyposażać w różne skale i dostosowywać je do odmiennych systemów rachuby czasu. Niektóre, bardziej zaawansowane rodzaje zegarów słonecznych (zegar analemmatyczny) mogą wskazywać czas słoneczny średni lub nawet czas strefowy (urzędowy). Niekiedy obok podziałki, służącej do pomiaru pory dnia (godziny, kwadranse, minuty), umieszcza się skalę kalendarzową, która umożliwia odczyt daty (zazwyczaj z dokładnością do kilku dni).

▓ Zarys historii zegarów słonecznych

▒ Starożytność

Zegar słoneczny, używany był już w starożytności i należy do najdawniejszych przyrządów naukowych i pomiarowych. Liczne wzmianki na ten temat odnajdujemy w pismach antycznych filozofów, astronomów i historyków oraz w Biblii (historia o uzdrowieniu Ezechiasza w Starym Testamencie: 2 Krl 20,1-11 i Iz 38,4-8.21n). Przypuszcza się, że niektóre budowle megalityczne (jak np. słynny Stonehenge) mogły pełnić rolę zegarów i kalendarzy słonecznych.

▒ Zegary słoneczne możemy spotkać również na Ponidziu ▒
Radio Kielce [27.03.2021]: Przez długie lata pełnił bardzo ważną rolę. Obecnie traktuje się go jako ciekawostkę i ozdobę, ponieważ jego działanie i precyzja pozostawia wiele do życzenia. Mowa o niemal 300-letnim zegarze, który znajduje się w Pińczowie. Datowany na rok 1723 zegar słoneczny, umieszczony jest na południowej ścianie północnego skrzydła byłego klasztoru paulińskiego, dziś pińczowskiego „Belwederu”, w którym mieści się muzeum, dom kultury i kino. Wojciech Bałabański z Muzeum Regionalnego w Pińczowie podkreśla, że zegar, wskazuje lokalny czas słoneczny. Kiedyś był używany przez zakonników, informując o godzinach odmawiania modlitw.♂

Za najstarszy egzemplarz zegara słonecznego uważa się obecnie gnomon odkryty w 2013 roku podczas wykopalisk w Dolinie Królów w Egipcie. Jego tarcza wykonana na ceramicznej tabliczce i wyskalowana liniami azymutalnymi w godzinach nierównych jest datowana na XIII wiek p.n.e. Wiele rodzajów zegarów słonecznych znali starożytni Chińczycy, Babilończycy, Grecy, Fenicjanie i Rzymianie. Jednym z nich był zegar typu skaphe, którego tarczę wykreślano na wewnętrznej powierzchni półkolistej czaszy. Najstarsze znalezisko tego rodzaju datowane jest na III wiek p.n.e. i pochodzi z wykopalisk archeologicznych w pobliżu fenickiego miasta Tyr (obecny Sur w południowym Libanie). Natomiast najbardziej znanym przykładem antycznego zegara podróżnego jest tzw. szynka z Portici – zegar wysokościowy pochodzący prawdopodobnie z przełomu I wieku p.n.e. i I wieku n.e., którego tarcza, wykonana w postaci tabliczki z brązu, o charakterystycznym kształcie przypominającym połać szynki, odnaleziona została w 1773 roku w Herkulaneum koło Neapolu.

▒ Średniowiecze

W początkach średniowiecznej Europy naukowy dorobek poprzednich cywilizacji, przede wszystkim helleńskiej, uległ zapomnieniu. W tym czasie wiedza matematyczna i astronomiczna, w tym również gnomonika – dotycząca konstruowania i używania zegarów słonecznych – przetrwała i była rozwijana w kulturze arabskiej. W chrześcijańskiej Europie zegar słoneczny rozpowszechnił się po wydaniu przez papieża Sabiniana w latach 604–606 nakazu umieszczania go na budynku każdego kościoła. Wiązało się to z koniecznością przestrzegania godzin kanonicznych (łac. horae canonicae) wyznaczających pory modlitw, nakazanych przez liturgię. Do ich obwieszczania używano dzwonów (wprowadzonych do użytku kościelnego także przez papieża Sabiniana). Pozostałością po tej tradycji są tzw. zegary drapane, jak np. te na kościele w Strożyskach.

○ Zegary słoneczne z XIV wieku umieszczone na skarpie nawy kościoła w Strożyskach, w gminie Nowy Korczyn, w powiecie buskim / Fot. Marta Gajda / Radio Kielce♂

▒ Najstarszy w Polsce zegar znajduje się w Strożyskach ▒

Radio Kielce [30.03.2019]: Zegar słoneczny z XIV wieku umieszczony jest na skarpie♂ nawy kościoła pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny♂ w Strożyskach♂. Na ścianie wyryte są dwie tarcze. Wskazówki nie zachowały się do naszych czasów. Pozostały po nich tylko otwory. Przypuszczalnie dolny zegar powstał w późniejszym okresie i był udoskonaleniem pierwszego. Posiadał nierówno rozrysowane podziałki, w tym linię zakończoną krzyżykiem, wskazującą południe – tłumaczy ks. Marek Wesołowski. Nieco młodsze tego typu zegary zachowały się również na katedrze w Wiślicy oraz na ścianie kościółka w miejscowości Chotel Czerwony. Jak informuje Ksiądz prałat Wiesław Stępień, proboszcz i kustosz, wiślicki zegar umieszczony od strony prezbiterium kolegiaty datowany jest  na XVI wiek, a więc ma około 400 lat.♂

Nowy etap w historii zegarów słonecznych nastąpił w XIV wieku. Wiązało się to z wprowadzeniem wskazówki ukierunkowanej biegunowo, czyli skierowanej równolegle do osi obrotu Ziemi. Dzięki temu zegar słoneczny zaczął odmierzać czas w przybliżeniu jednostajny i wskazywać, już nie nierówne godziny kanoniczne, ale godziny równe – podobnie, jak rozwijające się wówczas zegary mechaniczne, zwłaszcza zegary wieżowe.

▒ Nowożytność

Pod koniec XVII wieku w większości krajów Europy, w tym w Polsce, przyjął się system pomiaru czasu podobny do obecnie obowiązującego. Jednak zanim to nastąpiło używano różnych systemów, niekiedy jednocześnie, dlatego na tarczach dawnych zegarów słonecznych dostrzec można czasami nawet kilka różnych skal godzinowych, jak na przykład na zegarze Ratusza Głównomiejskiego w Gdańsku.

W miarę jak zegary mechaniczne stawały się coraz bardziej niezawodne i przystępne, mogły coraz bardziej konkurować z zegarami słonecznymi, których funkcjonalność jest w oczywisty sposób ograniczona długością dnia i warunkami pogodowymi, limitującymi okres dostępności bezpośredniego światła słonecznego. Jednak zegary mechaniczne wymagały częstej regulacji, bez której błędy ich wskazań rosły (akumulowały się) w miarę upływu czasu. Aż do początku XX wieku powszechnie wykorzystywano w tym celu dokładne i precyzyjne odmiany zegarów słonecznych, które doskonale sprawdzały się w roli lokalnych wzorców czasu. Ponadto zegary słoneczne nadal pozostawały w użyciu tam, gdzie koszt zegara mechanicznego okazywał się zbyt wysoki. Stosunkowo tanie egzemplarze przenośnych zegarów słonecznych były produkowane na masową skalę w manufakturach już od czasu średniowiecza. Jeszcze w XIX wieku popularne były niewielkie podróżne zegary słoneczne, pełniące rolę zegarków osobistych, ale w efekcie wprowadzenia stref czasowych, ich użyteczność malała.

Dopiero w XX wieku na skutek rozwoju techniki, upowszechnienia się radia i telekomunikacji (np. radiowy wzorzec czasu) metrologiczna funkcja zegara słonecznego ostatecznie traci znaczenie praktyczne

○ Cały artykuł na źródłowej stronie Wikipedii♂

◙ Podobne informacje:

I ❤ Ponidzie: Strożyska – Moniuszko, Chopin, Paderewski – „Z klasyką przez Polskę” – koncert w kościele, 2 sierpnia, 13:00 [AKTUALIZACJA]

I ❤ Ponidzie: Kościółek św. Stanisława Chotelku – prezentacja 3D

I ❤ Ponidzie: Grodzisko w Stradowie – jedno z największych i najbardziej malowniczych w Polsce